Osmanlı İmparatorluğu’nun şer’i mahkemelerinde hukuki dayanak olarak kullanılan medeni hukuk, yani mecelle nedir? Uzun versiyonu Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye olan mecelle 1868-1876 yılları arasında kullanılan bir medeni hukuk kuralları fihristidir. Mecelle Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafından derlenmiştir. İslami özel hukuk kuralları çerçevesinde derlenen mecelle Osmanlı imparatorluğunun özellikle son yıllarında mahkemelerde hukuki dayanak olarak kullanılmıştır.
Mecellenin Özellikleri Nelerdir?
Mecelle’de bir giriş 16 bölümden oluşur. Mecelle içerisinde toplamda 1851 madde vardır. 13 yüzyıllık islami fıkıh geleneği üzerine inşa edilen mecelle yedi yıllık bir çalışmanın sonucunda ortaya çıkmıştır. Döneminin medeni kanunu sayılan mecelle 1868’den 1926 yılına kadar kullanılmıştır. Analitik ve pozitif bir hukuk sistemi oluşturma çabası mecelle Osmanlı imparatorluğunun modernleşmeye çalıştığının en önemli kanıtlarından biridir.
Fransızca’da büyük kitap, hukuk ilkeleri derlemesi, Arapça’da ise çok büyük boy kitap anlamına gelen mecelle 4 Ekim 1926 yılında Türk Medeni Kanunu’na ek olarak çıkarılan 864 sayılı Tatbikat Kanunu’nun 43. maddesi ile yürürlükten kaldırılmıştır. Ancak mecelle Türk cumhuriyeti sınırları içerisinde yürürlükten kaldırılsa da Osmanlı İmparatorluğu’nun I. Dünya Savaşı ile birlikte dağılmasından sonra bazı ülkelerde hala kullanılmaya devam etmiştir. Mecelle; Arnavutluk’ta 1928’e kadar, Lübnan’da 1932’ye kadar, Suriye’de 1949’a kadar, Irak’ta 1953’e kadar, Kıbrıs’ta 1960’lara kadar, Filistin Mandası ve daha sonra İsrail’de resmi olarak 1984’e kadar yürürlükte kalmıştır.
Mecellenin Konuları Nelerdir?
Mecellenin giriş bölümü bünyesinde 99 genel hukuk ilkesini barındırır. Kalan bölümlerinde ise Büyu, İcar (kira), Kefalet, Havale, Rehin, Emanet, Hibe, Gasp ve İtlaf, Hacir, İkrah ve Şuf’a, Enva-ı Şirket (ortaklık çeşitleri), Vekâlet, Sulh ve İbra, İkrar (borcu kabul etme), Dava, Beyyinat ve Tahlif (kanıt ve delil), Kaza (yargı) gibi konuları içerir. Mecellenin ilk 99 hükmünden bazı örnekler aşağıdaki gibidir:
- Def’-i mefasid celb-i menafiden evladır. Zararı yok etmek, fayda sağlamaktan iyidir.
- Zarar-ı ammı def için zarar-ı hass ihtiyar olunur. Özel zarar, genel zarara tercih edilir.
- Beynel tüccar maruf olan şey beynlerinde meşrut gibidir. Ticari örf ve adetler ticari sözleşmelerin şartı gibidir.
- Kelamın i’mali ihmalinden evladır. Söze bir anlam vermek, yok saymaktan iyidir.
- Tevehhüme i’tibâr yoktur. Delile dayanmayan vehim ve kuruntulara hukukta i’tibâr edilmez, kıymet verilmez. Hukuk vehimlerle değil delillerle ilgilenir.
- Ehven-i şerreyn ihtiyâr olunur İki kötü şeyle karşı karşıya kalındığında daha hafif, daha az kötü olanı seçilir. Mesela tedavi imkânı olmayan kangren olmuş bir parmağın kesilmesiyle el kurtulacaksa, parmağın kesilmesi tercih olunur.
- Beraat-ı zimmet asıldır. Borçlu olmamak asıldır. Borç ileri süren, ispatla mükelleftir.